Sektörel İstihdam ve Riskler

Bu yazıda, Gemi Makinaları İşletme Mühendisliği eğitimi veren fakülte ve yüksekokul bölümlerinden mezun olan işletme mühendislerinin yaşanması muhtemel istihdam ve staj bulma zorlukları denizcilik firmalarının gemi sayıları dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Ayrıca, mevcut Gemiadamları Yönetmeliği çerçevesinde uzakyol vardiya mühendisliği yeterliliğini almaya hak kazanan diğer mühendis ve makinistlerin İşletme mühendislerinin yakın gelecekteki iş bulma potansiyellerine etkileri incelenmiştir.

1. Mevcut Durum değerlendirmesi

1990-2011 yılları arasında fiili olarak Gemi Makinaları İşletme Mühendisliği (GMİM) eğitimi veren fakülte ve yüksek okul sayısı 6′dır. Yeni kurulan ve henüz öğrenci almamış Bursa Teknik Üniversitesi, Balıkesir Üniversitesi, Mustafa Kemal Üniversitesi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Katip Çelebi Üniversitesi ve Ordu Üniversitesi’ne bağlı fakültelerde açılması planlanan bölümler dikkate alındığında bu rakam 12’ye çıkmaktadır. Tablo 1’de 2011 yılı itibariyle gemi makinaları işletme mühendisi bölümüne öğrenci alan üniversiteler ve kontenjanları görülmektedir. 2005 yılına kadar sadece 2 üniversitede eğitim verilen bölümler 8 yıl içerisinde 6 kat artmıştır.

 

Bilindiği gibi denizcilik eğitimi veren Deniz Ulaştırma İşletme Mühendisliği ve Gemi Makinaları İşletme Mühendisliği bölümlerinin eğitimleri IMO STCW hükümlerine tabidir. İlgili bölümlerden mezun olan öğrencilerin gemilerde istihdamı için alınması gereken eğitimler ve altyapı yeterlikleri IMO adına Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı tarafından denetlenmektedir. Belirli şartları sağlayan farklı mühendislik ve eğitim kademesindeki adaylar Gemiadamları Yönetmeliği çerçevesinde gemilerde çalışabilmeleri için zorunlu IMO STCW sertifika eğimleri ve 7.02 Yönetim Düzeyi Eğitimlerini tamamlayıp Gemiadamları Sınav Merkezi’nin sınavında başarılı oldukları takdirde gemilerde Uzakyol Makine Yeterliliği ile çalışma yolu açıktır. Bu yeterliliğe hangi meslek gruplarının sahip olabilecekleri ise Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı’nın hazırladığı Gemiadamları Yönetmeliği’ne göre belirlenmektedir.

Denizciliğin zorlukları yüksek ücretlere rağmen uzun süre gemilerde çalışmayı zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla, ilgili bölümlerden mezun olan mühendislerin denizde çalışma süreleri 4-5 yıldır. Geçmiş dönemlerde bölüm sayılarının azlığı ve meslekte uzun süreli çalışma süresinin kısalığı gibi nedenlerle sektörel büyümelerin arttığı dönemlerde denizcilik firmaları gemilerde çalışacak işletme mühendisi bulmakta zorlanmış ve boşluğu diğer mühendislik dallarından (makine mühendisi, Gemi makinaları mühendisi ve Gemi inşaatı ve Gemi Makinaları Müh.) mühendislik yeterliliğine sahip olmayan lise ve yüksekokul mezunlarına zorunlu STCW sertifika ve yönetim düzeyi eğimleri vermek suretiyle yakınyol ve uzakyol yeterliliğine sahip makinist ehliyeti ile gemilerde istihdam yolunu açmıştır.

Ancak, gelişen teknolojilere paralel olarak gemilerdeki otomasyonun artması, gemilerle ilgili zorunlu çevre düzenlemeleri gemi makinalarının verimli işletilmesi konusunda gemilerde çalışacak zabitlerde sağlam mühendislik bilgisini gerekliliği milyonlarca dolarlık gemilerde karşılaşılan makine zabitlerinin şekilsel yeterliliklerinin yanı sıra mesleki yeterliliklerinin önemi sektörde çalışan makinistlerin sayısı arttıkça çok daha fazla hissedilir hale gelmiştir.

Yeni açılan gemi makinaları işletme mühendisliği bölümlerinin hızla artması dikkate alındığında hem açılacak bölümlerin yetişmiş öğretim üye sayısının azlığı hem de ihtiyacın üzerinde mezun verme durumunda Gemiadamları Yönetmeliği’nin yeterlilik vereceği meslek gruplarının sınırlarını kaliteyi dikkate almak suretiyle yeniden belirleme ihtiyacını da ortaya koymaktadır. Yeni açılan bölümler hem bir fırsat hemde bir risk taşımaktadır. Fırsat, gemilerde daha nitelikli elemanların istihdam ediliyor olması, risk ise yetersiz öğretim üyesi nedeniyle öğrencilerin gerekli bilgi ve beceri yeterliliğinden uzak bir donanımla denize adım atmaları olacaktır.

2. Okul Kontenjanları ve Sektörel Kapasite
Şekil 1 1990-2010 yıllarına ait kontenjanlar görülmektedir. 2010 yılı itibariyle kümülatif olarak öğrenci alınan bölümün toplam kontenjanı 2959’a ulaşmaktadır. Bu değerlendirmede mezun olan tüm öğrencilerin mezun olduğu ve denize çıktığı kabul edilmektedir. Şekil 1’e dikkat edildiğinde 2010 itibariyle kümülatif öğrenci toplamında ağırlıklı payı İTÜ, YDÜ ve DEÜ üniversiteleri oluşturmakta diğer üniversitelerden henüz mezun olmadığı için gelecekteki etkileri yansıtılmamaktadır. Ancak, lisans yerleştirme puanı yüksek olan İTÜ, YTÜ ve DEÜ gibi üniversitelere göre giriş puanı 200-300 bandında olan YDÜ ve PRÜ gibi üniversitelerin ilgili bölümlerinden mezun olan öğrencilerin kalite problemi enerji verimliliğinin gündeme geldiği bir dönemde ayrıca değerlendirilmesi gerekir.

 

Şekil dikkatle incelendiğinde, yeni bölümler açıldıkça kümülatif kontenjan artışının eğimi artmaktadır. Eğimdeki bu artış yeni bölümlerin mezun vermesiyle çok daha fazla artacaktır. Şüphesiz, artan kontenjanlarla birlikte, mezun olan gemi makinaları işletme mühendislerinin istihdamı Türk armatörlerinin sahip oldukları gemi sayısıyla doğru orantılıdır. Tablo 2 1998-2011 yılları arasında Türk Armatörlerinin sahip olduğu 1000 GRT ve üzerindeki milli ve yabancı bayraklı gemilerinin sayısını göstermektedir. 2011 itibariyle Türk denizcilik sektörüne ait milli ve yabancı bayraklı gemi sayısı 1219‘dur. Gemi Makinaları İşletme Mühendisleri’nin yeterlilikleri 3000kW ve üstü makine gücüne sahip gemilerde çalışma yeterliliğine sahip oldukları dikkate alındığında işletme mühendislerinin Türk armatörlerine ait çalışabilecekleri gemi sayısının 1000’ nin altında olduğu rahatlıkla söylenebilir.

 

10 yıllık verilerin ortalamasına göre Türk Denizcilik Sektörü’nün 1000 GT ve üzerindeki gemi sayısındaki yıllık artış %7.96‘dır. 2011 yılında 1219 olan gemi sayısı aynı eğilim devam ettiği takdirde 2023 yılında 3057‘ye çıkacaktır.

Mezun sayısının 2023 tahmini 21 yıllık süre içerisinde denizcilik okullarına verilen YÖK kontenjanlarının ortalamasına göre hesaplanmıştır. 21 yıllık ortalamaya göre mezun sayısındaki artış %20, gemi sayısındaki artış ise %7.9 dur. Yeni açılacak ve açılma hazırlığında olunan fakülte ve yüksekokullar düşünüldüğünde bu artış oranının %25‘ler mertebesine çıkacağını söylemek mümkündür. Bu durum mezun sayısı ile sektörün işlettiği ve gemi makinaları işletme mühendislerinin istihdamını sağlayacak gemi sayısı arasındaki makasın her geçen gün açılmakta olduğunu göstermektedir.

Şekil 3 sadece denizcilik eğitimi veren fakülte ve yüksekokuldan mezun olacak mühendislerin senelik artış trendi dikkate alarak 2023 yılında kadar ulaşacak kümülatif Gemi Makinaları İşletme Mühendisi sayılarıyla Türk Denizcilik Sektörü’nün 1000 GRT ve üzerinde sahip olacakları gemi sayılarının %7.9’luk artış oranına göre 2023 yılında ulaşılacak olan milli ve yabancı bayraklı gemi sayıları görülmektedir. Grafikte, her bir gemide üç uzakyol mühendisinin istihdam edilmesi durumundaki istihdam üst sınırı görülmektedir.

2023 yılına ulaşıldığında, sadece mevcut denizcilik kurumlarından mezun olacak mühendislerin gemilerde istihdam edilmesi durumunda, her gemiye üç makine zabiti (Uzakyol 3. Müh, Uzakyol 2.Müh ve Uzakyol Başmüh.) yerleştirilmesi koşuluyla, 2023 yılında ulaşılan mezun sayısı Türk Denizcilik Sektörü’ndeki 1000 GRT ve üzeri gemilerin istihdamını tamamen karşılar hale gelecektir.

 

Ancak, Gemi Makinaları İşletme Mühendisleri’nin çalışacakları gemilerin gücü 3000kW ve üzeri gemilerin 600-700 arasında olduğu dikkate alındığında Türk armatörlerinin sahip olacakları gemilerinde 2015 yılında üst istihdam sınırı 4900‘ler mertebesidir. Dolayısıyla Gemi Makinaları İşletme Mühendisleri için kritik yıl 2015 yılıdır.Dolayısıyla, mevcut ve açılması düşünülen gemi makineleri işletme mühendisliği bölümlerinden mezunlara ilave olarak Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı’dan mevcut  Gemiadamları Yönetmeliği’ne göre alınan Uzakyol Makine yeterlilikleri de düşünüldüğünde önümüzdeki 5 yıl içerisinde Gemi Makineleri İşletme Mühendisleri için Türk gemilerinde istihdamının zorlaşacağı görülmektedir.

3. Uzakyol Yeterliliklerinin analizi

Şekil 4’de 2001-2010 yılları arasında Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı’dan alınan 3000 kW ve üzeri gemilerde çalışma ehliyetine sahip kümülatif Uzakyol Makina yeterlilik sayıları görülmektedir. 2010 itibariyle alınan yeterlilik sayısının 7551’e ulaşmıştır. Bu yeterliliğinin 4442’ si denizcilik sektöründe hizmet eden uzakyol ehliyetli tüm mühendislik dallarını kapsamaktadır.

 

2010 itibariyle Uzakyol makine ehliyetine sahip makinist sayısı ile 3131‘dir. Bu durumda toplam uzakyol makine ehliyetine sahip makine zabitleri içerisinde uzakyol ehliyeti yeterliliğine sahip makinist oranı ortalama %40’lar mertebesinde iken piyasada çalışan uzakyol makina yeterliliğine sahip tüm mühendislik mezunlarının payı ise ortalama %60 mertebesindedir(Şekil 5).

 

Piyasada bu oranda makinist istihdamı, enerji verimliliği gibi yüksek analiz ve yorum yeteneği gerektiren gemi makinaları işletmeciliği üzerinde ciddi bir risk olarak durmaktadır.

Şekil 6’da 2002-2010 yılları arasında Uzakyol Makine yeterlilik belgesi almış olan Gemi Makinaları İşletme Mühendisleri, Makinist ve diğer mühendislik bölümlerinden mezun olmuş Uzakyol Makina Yeterliliği’ne sahip mühendislerin kümülatif toplam içerisindeki oranları görülmektedir. Grafik incelendiğinde, 2006 yılından itibaren uzakyol yeterliliğine sahip makinist sayısının Gemi Makinaları İşletme Mühendisi sayısını aştığı ve bu makasın gittikçe açılmaya başladığı görülmektedir. Mevcut yönetmelik bu şekilde uygulanmaya devam ettiği takdirde gemi işletmecilerinin ciddi maddi zarar ve işletme problemleriyle karşı karşıya kalacaklarının açık göstergesidir.

 

Grafikten çıkarılacak bir diğer önemli sonuç, uzakyol yeterliliği ile çalışan gemi makineleri işletme mühendisleri (GMİM) ile diğer mühendisler arasındaki makasın kapandığı ve gemilerde çalışma oranlarının birbirine çok yaklaştığı görülmektedir. Önümüzdeki 10 yılda gemi makineleri mühendisliğinden mezun olacak Gemi Makinaları İşletme Mühendislerinin tek başına piyasa makine zabit ihtiyacını karşılayacak hale geleceği hatta 5 yıl sonra Gemi Makinaları İşletme Mühendisleri‘nin işsiz kalma riski ortaya çıkmaktadır.

4. Sonuçlar
Hali hazırdaki Gemiadamları Yönetmeliği aynı kaldığı ve mevcut yeterlilik oranları aynen korunduğu takdirde 2023 yılında, gemi sayısındaki sınırlı artışa karşılık (%7.9 ile 3057 gemi) Uzakyol ehliyetine sahip (denizden ayrılmanın hiç olmadığı kabulüyle) makinist sayısı 18.000’e, gemi Makinaları İşletme Mühendisi sayısı 9000’ e, diğer mühendislik alanındaki sayı 9000’ e çıkmaktadır. Toplamda ulaşılan zabit sayısı 36.000’e ulaşmaktadır(Şekil 7).

Ulaşılan bu değerlerin %50’sinin aktif deniz hizmetinden uzaklaştığı kabul edildiğinde, ulaşılan rakam 18.000 olmaktadır. Bu rakam, 2023 yılında 1000 GRT ve üzeri gemilerde istihdam edilebilecek uzakyol makine ehliyetli makine zabit sayısı üst sınırının 2 katıdır.

Yakın gelecekte GMİM’ lerinin İsdihdamının zor olacağı gibi, çok yakın geçecekte IMO’nun zorunlu kıldığı uzakyol gemi stajı için yeterli gemi bulmanın da çok zor olacağı görülmektedir.

Sonuç olarak,
1. Yeni açılan ve açılacak olan GMİM bölümlerinden mezun olacakların 2014 yılından sonraki artış oranları ve piyasada aktif olarak çalışan uzakyol mühendis ve makinistleri dikkate alındığında 5 yıl içerisinde istihdam sorununun kaçınılmaz olduğu; 2023 yılında sadece uzakyol ehliyetine sahip GMİM sayısının bile Türk armatörlerinin işletmekte olacağı gemilere yeteceği,

2. Geçmişte vardiya mühendisi ve II. Mühendis eksikliğinden dolayı Gemiadamları Yönetemeliği yeni açılan bölümlerin sektörün ihtiyacı olan makine zabitini sağlama potansiyelinin bulunduğu ve yeni hazırlanan Gemiadamı Yönetmeliği’nde yeterlilik verilecek meslek gruplarının yeniden tanımlanması gerektiği,

3. IMO STCW zorunlulukları nedeniyle uzakyol gemi stajının yapılması için mevcut gemi sayısının giderek azaldığı, önümüzdeki dönemde stajların yapılabilmesi için eğitim gemilerine ihtiyacın ortaya çıktığı

Anlaşılmaktadır.

Prof. Dr. Adnan Parlak

Yıldız Teknik Üniversitesi Gemi İnşaatı ve Denizcilik Fakültesi

Gemi Makineleri İşletme Mühendisliği Bölüm Başkanı

KAYNAKLAR
1. Selçuk Nas, Burcu Çelik, Türkiye’de Lisans Düzeyinde Denizcilik Eğitimi Veren Kurumlarda İstihdam e Edilen Deniz Kökenli Akademisyenlerin Profili, International Maritime Lecturer Association, IMLA20,02-05 July 2012.
2. Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı 2001-2010 Uzakyol Makine Yeterlilik Sayısı,2012.
3. ISL Rapor, Ocak-Şubat 2011
4. Deniz Sektör Raporu 2010, DTO,2011.

Ekleyen: H. Altay Yontan