Pîrî Reis’in Haritası 500 Yaşında

2011 yılında Paris’te düzenlenen 36. UNESCO Genel Konferansı’nda 2013 yılı, Pîrî Reis’in Dünya Haritası’nın 500. yıl dönümü (1513) UNESCO tarafından anma ve kutlama yıl dönümleri arasına alınmıştır. Dünyaca ünlü haritanın sahibi, dünya denizcilik tarihinin sembol isimlerinden asıl adı Muhyiddin Pîrî Bey olan Pîrî Reis 1465 tarihinde (kesin olmamakla birlikte) Gelibolu’da, Karamanlı bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi.

Pîrî Reis, denizciliğe amcası Kemal Reis’in yanında başladı. 1494’te Venedik üzerine sefer hazırlığına girişen II. Beyazid’in Akdeniz’de korsanlık yapan denizcileri Osmanlı donanmasına katılmaya çağırması üzerine, donanmada gemi komutanı olarak yer aldı ve ilk kez savaş kaptanı oldu. Akdeniz’de yaptığı seyirler sırasında gördüğü yerleri ve yaşadığı olayları, dünya denizciliğinin de ilk kılavuz kitabı olan Kitab-ı Bahriye’nin taslağı olarak kaydetti.

Pîrî Reis, 1511’de amcasını bir deniz kazasında kaybedince, Gelibolu’ya yerleşti. Barbaros kardeşlerin idaresindeki donanmada Akdeniz’de bazı seferlere çıktı ancak daha çok Gelibolu’da kalıp haritaları ve kitabı üzerinde çalıştı. Bu haritalardan ve kendi gözlemlerinden yararlanarak 1513 tarihli İlk Dünya Haritası’nı çizdi.

Osmanlı donanmasında yaptığı son görev ise ne yazık ki idamıyla sonuçlandı. Bu hazin son, Mısır Kaptanı Pîrî Reis’in 1552’de Umman ve Basra üzerine 30 gemiyle çıktığı seferde, Hürmüz Kalesi’ni kuşatmasıyla başladı. Portekizlilerden aldığı haraç karşılığı kuşatmayı kaldıran Pîrî Reis donanmasıyla Basra’ya döndü. Tamire muhtaç donanmayı orada bırakıp ganimet yüklü üç gemi ile Mısır’a dönmesi, gemilerden birinin yolda batması, onu politik çıkarların peşinde olan insanların avı yaptı. Donanmayı Basra’da bırakması kusur sayıldığı için Mısır’da hapsedildi. Hakkında padişaha olumsuz rapor verilince Kanuni Sultan Süleyman’ın fermanı üzerine 1554’te 80 yaşındayken boynu vurularak idam edildi.

Gelelim Haritaya;

Harita, miladi takvime göre 1513 yılında tamamlanıp Pîrî Reis tarafından Ceylan Derisi‘ne çizilmiştir. Harita Avrupa ve Afrika’nın batı kıyılarını ve Güney Amerika’nın doğu kıyılarını gösterir. 1517 yılında, Mısır’ın fethinin hemen sonrasında Yavuz Sultan Selim’e takdim etmesi üzerine Pîrî Reis “Kaptan-ı Derya” (Amiral) rütbesine getirilir. (Pîrî Reis 1528’de Amerika’yı gösteren ikinci bir harita da yapmıştır.)

Harita Topkapı Sarayı’nda muhafaza edilmektedir. Harita, 1929’da Topkapı Sarayı’nda çalışan tarihçiler tarafından moloz yığınının arasında bulduklarında gün ışığına çıktı.

Günümüze kalmış antik haritalar arasında Amerika’yı Asya’nın bir uzantısı olarak gösteren Pîrî Reis’inkinden daha eski başka haritalar da vardır. Pîrî Reis’in başka haritaları kaynak olarak kullanması gözlemlerinin ve mantığının sonucunda onlardan daha iyi bir harita ortaya çıkarmış olması, haritası hatalar içeriyor olsa da zamanın şartları değerlendirildiğinde yadsınamaz.

Harita, 14. ve 16. yüzyıllar arasında yaygın olarak kullanılan portolan tipi bir haritadır. (Kıyılar ve limanlara dair bilgiler içeren el yazması denizcilik haritaları. İtalyanca “liman” anlamına gelen porto’dan türetilmiş olan portolano, “kılavuz kitabı” anlamına gelir.)

Coğrafi Ayrıntılar

Batı Avrupa, Batı Afrika ve Güney Amerika’nın Doğusu

• Atlas Okyanusunda Kanarya Adaları, Kap Verde Adaları ve Azor Adaları’nın konumları doğru, sadece biraz orantısızdırlar.
• Avrupa’da Fransa ve İber Yarımadası iyi çizilmiştir.
• Afrika kıtasında Senegal, Gambia, Guinea ve Fildişi Sahili’ndeki Sassandra Nehirlerini tanımak mümkündür. Sahra Çölü’nde görünen göller vardır.
• Kuzey Amerika’nın ayrıntıları, gerçek ayrıntılarına hiç uymamaktadır. Hispanyola olarak adlandırılan ada kuzey-güney doğrultusunda çizilip, görünüm olarak Japonya’nın 15. yy’da bilinen şekline benzer.
• Güney Amerika’da Brezilya’nın kuzey kıyıları gerçekle oldukça uyumludurlar. Orinoko ve Amazon Nehirleri, Trinidad Adası kolaylıkla tanınabilir. Amazon’un denize döküldüğü noktanın açıklarında çizilmiş olan büyük ada ise gerçekte yoktur. (Antarktika olduğu bile düşünülmüştür) Güney Amerika’nın iç bölgelerinde dağlar görünür.

Varsayımlara göre bu haritanın bir kısmı Akdeniz’de ele geçirilmiş İspanyol ve Portekiz gemilerinde bulunmuş olan ve yaklaşık 20 haritanın bir birleşimi olduğu yönündedir. Bunların arasında 8 Caferiye haritası, 4 Portekiz haritası, Güney Asya’ya ait 1 Arap haritası. Ayrıca Pîrî Reis kaynakları arasında Kristof Kolomb‘un haritası olduğunu harita üzerinde belirtmiştir, fakat harita üzerindeki bu Pîrî Reis’e ait olmayan yazının sonradan eklendiği düşünülmektedir. Ayrıca harita bazı bilim ötesi teorilere de ilham kaynağı olmuştur. Charles Hapgood (Amerikalı Tarihçi) Sahra çölünde göllerin görülmesi yüzünden Pîrî Reis’in kullandığı kaynaklar arasındaki bir haritanın, dünyanın on bin yıl önceki ikliminin günümüzden çok farklı olduğu bir döneme ait olduğunu öne sürmüştür. Hapgood’a göre Pîrî Reis’in haritası aslında bu eski çağlara ait haritalardan çıkarılmış bir toplama haritaydı.

Gelelim Amazon’un denize döküldüğü noktanın açıklarında çizilmiş olan büyük adaya. Hapgood, buranın Antarktika olduğunu ilan etmiştir. Birçok araştırmacı Antarktika ile ufak bir benzerliğinin olduğunu kabul etmektedir. Diyelim ki haritada yer yoktu ve Pîrî Reis Antarktika’yı buraya çizdi. Harita Antarktika’nın keşfinden 300 yıl önce çizilmiştir. Ayrıca bölgede buz altında kalan sahilleri buzulsuz gösteriyordu. Jeolojik bilgilere göre toprakların buzla kaplanmadan önceki son halinin ancak M.Ö. 4000 tarihinde görülmesi mümkündür. Böyle bir kaynak kullanılmış olsa bile Taş Devri insanı nasıl olur da insanlık tarihinin daha ilk dönemlerinde böyle bir araştırma yapıp haritasını çıkarmış olabilirler?

Maalesef Pîrî Reis bize henüz bir açıklama getirilemeyen bu adayı miras olarak bıraktı. Çizdiği ikinci dünya haritasından günümüze kalan parça, büyük bir haritanın kuzeybatı köşesi olup, Orta Amerika’nın yeni keşfedilmiş kıyılarını, Florida’yı, Kanada’nın kuzeydoğu köşesini ve Grönland’ı gösterir.

Pîrî Reis’in Kanuni Sultan Süleyman’a armağan ettiği haritanın bu parçası, Pîrî Reis’in 1513’te çizdiği ilk dünya haritasıyla beraber halen Topkapı Sarayı’nda bulunur. Bu harita da birinci harita gibi portolan tarzındadır. Kenar notlarından biri bu haritanın Pîrî Reis tarafından yapıldığını belirtir. Diğer kenar notları çeşitli açıklayıcı bilgiler içerir. Piri Reis’in ikinci dünya haritasında adalar ve kıyılar son keşiflere dayalı olarak çizilidir. Birinci haritasında Porto Riko’da gösterilen San Juan Batisto, bu haritada Florida’da gösterilmiştir. İlk haritasının aksine çizmiş olduğu bu haritada Bahama, Antiller, Haiti ve Küba oldukça doğru çizilmişlerdir. 1517 ve 1519’da keşfedilmiş olan Yukatan ve Honduras yarım adaları da mevcutturlar. İlk haritada olmayan Yengeç Dönencesi bu haritada (enlemi biraz hatalı olarak) çizilmiştir. Pîrî Reis bunu “Günuzadısı” olarak adlandırıp yanına “Bu hat gün gayet uzadığı yere işarettir” yazmıştır. İlk haritasından daha büyük ölçekli ve gelişmiş olan ikincisi, teknik olarak döneminin en ileri örneğidir.

Sonuç olarak Pîrî Reis haritasının önemi dünyaca kabul görmüştür. Çünkü Pîrî Reis üstün denizcilik bilgisi ve haritacılık tekniğiyle kendisinden önce yapılmış önemli haritalardaki bilgileri birleştirmiş ve onlardaki çelişkileri ayıklayarak dönemin en kapsamlı ve düzgün haritasını yapmıştır.

Kaynaklar: Wikipedia, Gizlenen Tarih (Brian Haughton)

Ekleyen: Gamze Nur Yalçın