Gökyüzünün adeta süsüdür bulutlar. Denizdeyken şüphesiz en güzel manzara fotoğraflarını çekmemizi sağlayan, zaman zaman pamuk gibi olan, zaman zaman ise ürpertici bir hale bürünen bulutlar, geçmişten bu yana özellikle de biz denizcilere, gelecekte oluşacak hava olaylarından haberdar olmamızda için eşsiz yol göstericilerdir. Bu yazıda da bu eşsiz yardımcılarımıza ufak bir göz atacağız.
Bulutlar Nedir?
İlk olarak bulutları tanımlayalım. Bulutlar, atmosferdeki su damlacıklarının ya da oluşan buz kristallerinin havanın yüksek katmanlarında yoğunlaşması ile oluşan topluluklardır.
Bulutlar, yeryüzüne ulaşan güneş enerjisini ve yeryüzünden uzaya geri yansıyan enerji miktarını düzenleyerek, iklimlerin oluşması üzerinde önemli rol oynar.
Nasıl Oluşurlar?
Denizlerde ve okyanuslarda olduğu gibi, atmosferde de su bulunmaktadır. Atmosferde bulunan su, güneşin de etkisiyle yoğunluk azlığından, yeryüzünden buhar olarak ayrılır. Buhar durumundaki bulunan su kütlesi gözle görülmez. Ancak, bulut katman katman yükseldikçe ve yer seviyesinden uzaklaştıkça, soğuk hava tabakalarıyla karşılaşır ve gaz haline daha yakın olan sular, su damlacıkları ya da buz kristali biçiminde yoğunlaşmaya başlar. Yoğunlaşma sırasında güneş ışığı bu yoğun kütle içinden bir ölçüde geçebildiğinden, puslu bir durum olan bulut, sis veya pus görünümünü alırlar. Bulutlar yer seviyesinden yüksekte bulunur. Yer seviyesinde oluşan sığ bulut katmanları ise sis olarak adlandırılmaktadır.
Renkleri Nasıl oluşur?
Bulutlar tüm görünür dalga boyutlarını yansıtmaktadır. Bulutlar genellikle beyaz olarak görünürler, ancak bildiğimiz gibi özellikle yağışlı olabilecek havalar gri veya siyah olarak da görünebilmektedirler. Bulutların gri ya da siyah görünmelerinin sebebi, kalınlıkları nedeniyle güneş ışığının geçmesine izin vermemeleridir.
Sıcaklığı ve Soğukluğu Nasıl Etkilerler ?
Bazı bulut tipleri yeryüzünden yansıyan enerjiyi yeryüzüne geri yansıtarak sıcaklığı tutarken, bazı bulut tipleriyse güneş ışınlarını yansıtarak yeryüzünün ısınmasını engelleyerek daha soğuk olmasını sağlayabilirler. Mesela bulutsuz bir gecede, havanın başka zamanlara göre çok daha soğuk olduğunu hissetmişizdir. Bu anda bulutların yalıtıcı etkisi olmadığı için, böyle gecelerde yeryüzünden çok daha fazla enerji uzaya geri yansır ve böylece daha soğuk bir gece yaşanmış olur.
Nasıl Sınıflandırılırlar ?
Bulutlar, şekillerine, bulundukları ve oluştukları yüksekliklere göre sınıflandırılmaktadır. Şekillerine göre bulutları tanımaya başlarsak gözümüzde daha iyi canlanabilmektedirler.
Görünüşlerine Göre Bulutlar
Bulutlar görünüşlerine göre adlandırılırken, Latince kökenli kelimeler ve bunlardan türetilmiş ekler kullanılmıştır. Şimdide bu kelimeleri tanıyalım:
• Sirrüs Ailesi
Sirrus yani “Cirrus” sözcüğü, Latincede “kıvrım” ve “bukle” anlamına gelmektedir. Ek olarak kullanıldığında, sirrüs sözcüğü bazen sirro- şeklinde olarak kullanılır. Buna örnek olarak, sirrostratüs bulutunu örnek verebiliriz. Sirrüs ailesindeki bulutlar, bazen “lifli” veya “at kuyruğu” şeklinde de tanımlanabilmektedir.
• Kümülüs ailesi
Kümülüs “Cumulus” sözcüğü Latincede “yığın veya kümelenme” anlamlarına gelmektedir. Bir şeyin, bir ortamda birikmesini ve kümelenmesini anlatmakta kullanılır. Ek olarak kullanıldığında kümülüs sözcüğü bazen kümülo- şeklinde kullanılır. Buna örnek olarak kümülonimbüs bulut çeşidi verebiliriz.
• Stratüs ailesi
Stratus sözcüğü yine Latincede “yayılmış” anlamına gelmektedir. Ek olarak kullanıldığında stratüs sözcüğü bazen strato- şeklinde kullanılmaktadır. Buna örnek olarak da stratokümülüs bulut çeşidini verebiliriz.
• Nimbüs ailesi
Nimbus sözcüğü Latincede “hale” anlamına gelir. Ek olarak kullanıldığında stratüs sözcüğü nimbo- şeklinde kullanılmaktadır. Nimbostratüs vs. Nimbüs ailesi “yağış taşıyan” bulutlar olarak bilinmektedir.
• Altolar
Yukarıda sınıflandırdığımız bulutların haricinde kullanılan bir diğer ek olan alto-, Latinceden altus “yüksek” sözcüğünden gelmesine rağmen, adında alto bulunan bulutlar genellikle orta seviye bulutları olarak tanımlanmıştır.
Yüksekliklerine Göre Bulutların Sınıflandırılması
• Yüksek Bulutlar
Yüksek seviyeli bulutlar ise genellikle bulut taban yüksekliği 7000 m’nin üzerinde olan bulutlardır ve buz kristali içerirler.
Sirrus Bulutları
Sirrus bulutları, gökyüzündeki en yüksek bulutlardır. İnce, dar şeritler biçiminde veya lif lif halde beyaz ipeksi şeritler görünürler. Her zaman öteki bulutlardan daha beyazdırlar. Açık havada görülmektedirler. Ortalama 9 ila 12km yükseklikte bulunurlar. Çoğunlukta buz kristallerinden oluşmaktadırlar. Genellikle aynı yöne doğru uzamakta ve o yükseklikteki bulut hareketinin yönünü göstermektedirler. Genellikle iyi hava habercisi bulutlardır. Peşlerinde alçak ve kalın bulutların bulunması, çoğu zaman yağmur veya kar işareti olarak değerlendirilirler.
Sirüsler güneş doğduğu ve battığı zamanlarda daha kolay gözlenebilirler. Yükseklikleri sebebiyle, güneş doğuşlarında, diğer bulutlardan daha önce aydınlanmaktadırlar. Gün batımlarında da diğer bulutlardan daha sonra kararmaktadırlar.
Sirrokümülüs Bulutları
Bu bulutlar da, Sirrus bulutları gibi yüksek katmanlarda bulunan bulutlardandır ve neredeyse tümüyle buz kristallerinden meydana gelmektedirler. Top top, pullar halinde veya çok küçük kürelerden oluşmuş ince ve beyaz bir tabaka görünümlü bu bulutlar, gölge yapmaz. Genelde iyi hava işaretidir. Altokümülüs bulutlarıyla karıştırılsa da, tamamen beyaz olması, gölge bırakmayışı ve tek tek parçalardan oluşmasıyla öteki bulut tiplerinden kolaylıkla ayırt edilebilir. Genellikle iyi hava habercisidirler. Fakat, bir fırtınanın önünde oluştuklarında, kalın bir tabaka halinde ve daha alçakta bulunmaktadırlar. Kalınlıkları fazlalaşırken, renkleri grileşir ve görünüşleri sert bir hal almaktadır.
Sirrostratüs Bulutları
Yüksek katmanlarda bulunan bulutlarımızın sonuncusu da sirrostratüs tipi bulutlardır. İnce bir halde, saydam özellikte, yine diğer yüksek katman bulutları gibi gölge yapmayan bulutlardır. Beyazımsı renkte bulunurlar. Büyük çoğunlukta buz kristallerinden oluşurlar. Gökyüzünün tümünü, ya da bir bölümünü kaplarlar. Sirrüslerden gelişirler. Bu tip bulutlar diğer yüksek katman bulutlarından farklı olarak, yağış ve kötü hava habercisidirler. Gökyüzünde güneş ya da ay varsa bunların çevresinde hale oluşturabilir. Denizciler arasında “ayın çevresinde hale varsa kötü hav
a habercisidir” şeklindeki kanı bu bulut tipinin özelliklerinden gelmektedir.
Buz kristallerinin eriyerek su damlacıklarına dönüşmesyle, altostratüs tipi bulutlar ortaya çıkar ve bu tip bulutların görünmesinden sonra 24 saat içinde yağmur beklenmelidir.
• Orta Seviye Bulutlar
Orta seviyeli bulutlar taban yüksekliği 2000 ve 7000m arasında kalan bulutlardır. Yüksek seviyeli bulutlarla üst üste gelebilirler. Genellikle su damlacığı içerirler, fakat sıcaklık yeterli seviyede azaldığında, içeriğinde buz kristali ve su damlası karışımı arasında bulunurlar. Bu tip bulutların başına alto (yüksek) ön eki getirilmektedir.
Altokümülüs Bulutları
Bu tip bulutlar gri tonlarında ya da beyaz olur. Küre biçimi birçok parçanın bir araya gelerek meydana getirdiği katmanlı, parçalı bir görünümüne sahiptirler. Genellikle bir bölümleri gölgelidir. Bu da onların daha yükseklerdeki sirrokümülüs tipi yüksek katman bulutlarından ayırt edilmesini sağlar.
Geniş bir alanda oluşan hava kütlesinin yükselerek soğumasıyla oluşabilirler. Sıcak ve nemli bir yaz sabahında varlıkları, genellikle fırtına habercisidir. Kalın ve alçaklarda ise gök gürültüsü ve sağanaklara sebep olurlar. Fakat, bu uzun süreli bir kötü hava değildir.
Altostratüs Bulutları
Orta yükseklikteki bulut cinslerinden bir başkası da altostratüs tipi bulutlardır. Bu bulutlar gökyüzünün büyük bir bölümünü kaplar ve griye bazen de mavi çalan bir tonda olur. Bir örtü veya perde halinde tüm gökyüzünü kaplarlar. Su damlacıklarından, bazen de buz kristallerinden oluşurlar. Güneş’in ya da ayın görülmesini engelleyecek kadar kalın olabilirler. Bu bulutların gerisinde güneş ve ay bulunduğunda, görünüm buzlu camın arkasından bakılmış gibidir.
Tabakalar hâlinde bulunan, çizgili yapıdaki altostratüsler, hafif bir yağmura ya da kara neden olmaktadırlar. Bu bulutlar, kalın ve alçak seviyelerde oluşmuş iseler ve altlarında nimbostratüs tipi bulutlar bulunuyorsa, birkaç saat içinde başlayacak olan devamlı yağmur veya kar yağışı beklenir.
• Alçak Seviye Bulutları
Stratokümülüs Bulutları
Alçak seviye bulutlarında ilk göreceğimiz bulutlar stratokümülüs tipi bulutlarıdır. Bu tip bulutlar gri tonlarda veya beyaz renklerde, yatay silindirik halde bulunan katmanlı ve yuvarlak kütlelerden oluşan bulutlardır. Alçaklarda görülürler. Birbirine yakın kümeler ya da tabakalar halinde, mozaik görünümlüdürler. Tabakaları çok kalın değildir ve dikine gelişmezler.
Bu tip bulutlar, küçük parçaların bulunduğu yöne doğru, rüzgarla birlikte ilerlerler. Bulundukları yüksekliklere göre çok değişik olabilirler. Stratokümülüslerden sonra geceleri genellikle açık bir gökyüzü izlenir. Bu tip bulutlar, hemen hemen hiç yağışa neden olmaz.
Stratüs Bulutları
Bulutlardan arasında en alçak katmanda bulunan tür, stratüslerdir. Alt sınırları 300m den yüksek değildir. Sise benzer, tek düze bir katman halindedirler. Genellikle geniş bir alana yayılırlar. Genellikle su damlacıklarından oluşurlar ve renkleri açık griden koyu griye kadar değişmektedir. Bu bulutlara deniz kıyılarında dağ eteklerinde ve vadilerde sık sık rastlayabiliriz. Çiselemeye ya da hafif kar yağışına neden olan stratüsler, atmosferin yere yakın bir katmanının soğumasıyla oluşur.
Çoğu zaman gökyüzünde ince bir perde halinde bulunduklarından, dumanlı bir görünüm ortaya çıkar. Altlarında kalan alanlara güneş ışığı gitmesine daha az müsaade ederler. Stratüs tipi bulutlardan aşağılara doğru hafif bir pus (mist) inerek, yatay görüşümüzü etkileyebilir.
Nimbostratüs
Orta yükseklik katmanına yakın bulutlardır. Koyu renklidirler. Genellikle tekdüze bir yapıda, bazen ise parçalı biçimde olabilirler. Nimbostratüs bulutları tipik yağmur bulutlarıdır. Devamlı veya aralıklı bir yağış meydana getirirler. Fakat bu yağış sağanak halinde değildir. Bu gri bulutlar güneş’i örtüp tamamen kaplarlar. Bu bulut türü de yukarıya doğru büyür ve alçak bulut seviyesinden yüksek bulut seviyesine kadar uzanırlar.
Kümülüs
Kümülüs tipi bulut da, alçakta bulunan bir bulut türüdür. Üst kısımları patlamış mısırı ya da karnıbaharı andırabilir. Doğrudan ışık alan yerleri parlak beyaz, öteki bölümleri gölgeli ya da koyu renklidir. Gökyüzünde parçalı bulutlu bir görünüm oluştururlar. Fakat, hiçbir zaman gökyüzünü tamamen örtemezler. Büyük dağlar, tepeler halinde çok yükseklere kadar uzanırlar. Bulutların üst kısmı buz kristallerinden meydana gelmiştir. Bulut uzaklarda iken yalnızca üst kısmı görülebilir. Alt kısım çoğu zaman ufkun altında kaldığından görülemez.
Kümülüsler, ısınan havanın yükselmesi ve yükseklerde soğuması sırasında, dikey oluşum ile ortaya çıkarlar. Gökyüzünde dikine gelişerek büyürler. Su damlacıklarından oluşan alçak bulutlardır. Hava yeterince soğuksa, buz kristalleri ve kar içerirler. Dikey oluşum çok kuvvetli değilse, kümülüsler pamuk veya yün yığınlarına benzerler. Yatay tabanları tam olarak oluşmuş kümülüsler, daima iyi hava habercisi olarak değerlendirilirler. Küme, kubbe ya da kule benzeri şekiller alarak büyür ve yağışlara neden olurlar. Atmosferin yere yakın katmanlarında havanın soğumasıyla oluşurlar.
Düzenleme: Rüya Hazar
Ekleyen: Ayşe Kırıcı
Bulutlar atmosferde bir dev müzikal senaryo eşliğinde su buharının dansıdır.